حسن بن حارث خوارزمیحبوبیحُبوبی، ابوعلی حسن‌بن حارث خوارزمی، ریاضی‌دان، فقیه و قاضی ایرانی فعال در نیمه دوم سده چهارم بود. ۱ - نام و نسبنام و نسب و نسبت وی در متون، مختلف است. در آغاز نسخه‌ای از کتاب الاستقصاء وی در کتابخانه آستان قدس رضوی، [۱]
حسن بن حارث حبوبی، الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب، گ ۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۵۲۳۹.
نام مؤلف «ابوعلی الحسن‌بن حرب الحُبوبی» آمده که احتمالا حرب، مُصَحّفِ حرِث (حارث) است.در نسخه دیگری از این اثر در همین کتابخانه، در موضع مشابه، [۲]
حسن بن حارث حبوبی،گ ۱پ، ش ۲ر۵۵۲۲.
«الحسن‌بن الحرث الخیوقی» آمده، اما به نظر می‌رسد در اصل «الحبوبی» بوده و بعدها فرد دیگری آن را به «الخیوقی» (منسوب به خیوه، شهری در نزدیکی خوارزم قدیم) تغییر داده است.نسبت حبوبی در فهرست کتابخانه نیز به صورت خیوقی ثبت شده است. [۳]
احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۲۶ـ۲۷، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش.
[۴]
احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۳۷۶ـ ۳۷۷، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش.
[۵]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۶، مشهد ۱۳۶۹ش.
همچنین در نسخه‌ای خطی از استخراج الاوتار ابوریحان بیرونی (کتابخانه دانشکده لیدن، ش ۱۰۱۲)، از ابوعلی یک بار به صورت «قاضی ابی‌علی الحسین‌بن الحرث الحبوبی» و هشت سطر پایین‌تر به صورت الجنوبی یاد شده است [۶]
ابوریحان بیرونی، تحریر استخراج الاوتار، پژوهش و نگارش ابوالقاسم قربانی، ص۱۹،(تهران۱۳۵۵ش
درنتیجه سوترــکه نخست با استناد به نسخه شماره ۹۸۶ کتابخانه بودلین دانشگاه آکسفورد، نام او را حسن‌بن حارث حَبوبی خوانده بودــ در ترجمه آلمانی استخراج الاوتار صورت حسین‌بن حارث جنوبی را با تردید پذیرفت. فلوگل نیز، در تصحیح کشف الظنون حاجی‌خلیفه ، [۷]
مصطفی بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۱، ص۲۷۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
ضبط جنوبی را بر حبوبی ترجیح داده است.(که در متن «حبوبی» آمده است) [۸]
مصطفی بن عبداللّه حاجی‌خلیفه،ج ۱، ستون ۸۰،چاپ گوستاو فلوگل، لندن ۱۸۳۵ـ۱۸۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
اما با توجه به نسخه‌ای از نامه ابوالوفای بوزجانی به حبوبی، که در آن وی را «الفقیه ابوعلی الحسن‌بن حارث الحبوبی» خطاب کرده است و نیز ذکر نام وی در کهن‌ترین نسخه مفتاح‌الحساب غیاث‌الدین جمشید کاشانی با عنوان «ابی‌علی‌الحسن» [۹]
غیاث‌الدین جمشید کاشانی، مفتاح‌الحساب،گ ۱۱۵ر، ۱۱۷ر، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۱۸۰.
یا «ابی‌الحسن» [۱۰]
غیاث‌الدین جمشید کاشانی، مفتاح‌الحساب،گ ۱۱۶ر، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۱۸۰.
بن الحارث حبوبی، پژوهشگران ضبط حُبوبی را بر دیگر صورت‌ها ترجیح داده‌اند.۲ - خاستگاه حبوبیدرباره خاستگاه حبوبی اطلاعی نیست، جز آن‌که در نسخه‌های الکامل ابن اثیر، در ضمن حوادث سال ۲۷۹، از رباطی در نزدیکی شهر خوارزم به‌نام حبوبه/ جبوه/ حیوه یاد شده است و چه‌بسا صورت اصلی آن حبوبه، و حبوبی منسوب بدانجا باشد، هرچند که مصححان الکامل غالبآ صورت جبوه را بر دو صورت دیگر ترجیح داده‌اند [۱۲]
ابن اثیر، ج ۶، چاپ محمدیوسف دقاق، چاپ محمد یوسف دقاق، ج ۶، ص ۳۷۲، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
درباره زندگی وی آگاهی چندانی در دست نیست.۳ - دوره فعالیت‌های علمیبراساس برخی شواهد و قراینی چون نامه‌نگاری‌هایش با بوزجانی [۱۳]
ابونصر عراق، رسائل ابی‌نصر منصور بن عراق الی‌البیرونی، ج۱، ص۲، رساله :۸ رسالة فی معرفةالقسی الفلکیة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
و نیز ذکر اثبات‌هایی از وی در استخراج الاوتار، به احتمال بسیار دوره فعالیت‌های علمی او نیمه دوم سده چهارم بوده است.بروکلمان و برخی فهرست‌نگاران [۱۴]
احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۲۶ـ۲۷، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش.
ــبا استناد به این‌که در آغاز برخی نسخه‌های الاستقصاء حبوبی (از جمله نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۵۲۳۹) از اهدای این کتاب به آتسز خوارزمشاه (حک: ۵۲۱ـ۵۵۱) سخن به میان آمده است ــ حبوبی را، به‌اشتباه، از دانشمندان سده ششم دانسته‌اند؛ اما در برخی دیگر از نسخ الاستقصاء، نام خوارزمشاهی که حبوبی اثر خود را به وی تقدیم کرده، ذکر نشده و پیداست که واژه «آتسز» از افزوده‌های کاتبان است.۴ - تألیف رساله‌ای به نام ابوالحسناحتمالا حبوبی لقب خوارزمشاه را برای یکی از دو فرزند دانش‌دوست مأمون بن مأمون خوارزمشاه (بنیان‌گذار دولت خوارزمشاهیان آل مأمون )، یعنی ابوالحسن علی (حک: ۳۸۷ـ ح۳۹۰) یا ابوعلی مأمون (حک ۳۹۰:ـ۴۰۷)، به‌کار برده، زیرا حبوبی رساله‌ای نیز به نام ابوالحسن (یا ابوالحسین) احمد بن محمد سهلی (سهیلی) خوارزمی، وزیر دانشور و دانش‌دوست این خاندان، نوشته بوده است. [۱۵]
ابن عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۳، ص۱۱۰۸، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸ (.
۵ - آثارآثار حبوبی عبارت‌اند از: ۱) الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب، یا به اختصار الاستقصاء، درباره حساب وصایا. [۱۶]
عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۳، ص۲۰۳، ج ۳، مشهد ۱۳۰۵ش.
[۱۷]
احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۲۶ـ۲۷، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش.
[۱۸]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۶، مشهد ۱۳۶۹ش.
کحاله نام این کتاب را الاحتساب آورده است. ۵.۱ - الاستقصاءالاستقصاء تقریبآ به سبک جبر و مقابله محمد بن موسی خوارزمی نوشته شده، با این تفاوت که در الاستقصاء شمار مثال‌ها اندک است، اما هر مثال با روش‌های گوناگون حل شده است. حبوبی به کتاب خوارزمی توجه خاص داشته و در برخی موارد به اشکالات آن اشاره کرده، که به نظر وی یا از نویسنده است یا از کاتب [۱۹]
حسن بن حارث حبوبی، الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب،گ ۲۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۵۲۳۹.
در مواردی نیز اشکال موردنظر حبوبی حتی به متن چاپی کتاب خوارزمی نیز راه یافته است. [۲۰]
محمد بن موسی خوارزمی، المختصر فی حساب‌الجبر و المقابلة، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، چاپ فردریش رزن، لندن ۱۸۳۰.
۵.۱.۱ - ویژگیحبوبی در دیباچه الاستقصاء [۲۱]
حسن بن حارث حبوبی، الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب،نسخه خطی، ش ۵۲۳۹، گ ۱پ ـ ۲ر، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۵۲۳۹.
ویژگی آن را چنین یاد کرده است: «من در این کتاب حل مسائل وصایا را با بهره‌گیری از روش‌های حساب جبر و مقابله و روش‌های هندسی و به کارگیری روش خَطَأین، دینار و درهم، خطوط و سطوح شرح داده‌ام.چندی از این روش‌ها را از پیشینیان برگرفته‌ام؛ و چندی دیگر از روش‌ها را خود بر پایه اصول قدما و پیروی از روش‌های آنان به دست آورده‌ام و در این کتاب از آوردن نمونه‌ها و فروعِ بسیار، دوری گزیده‌ام ازآن‌رو که هدف، ذکر روش‌ها بود.» از این میان، روش سطوح، موردتوجه غیاث الدین جمشید کاشانی قرار گرفته، زیرا وی در بخش حساب وصایای کتاب مفتاح‌الحساب، در حل سه مثال از روش حبوبی نیز در کنار روش جبر و مقابله استفاده کرده است. [۲۲]
غیاث‌الدین جمشید کاشانی، مفتاح‌الحساب،ص۲۵۵-۲۵۶، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۱۸۰.
[۲۳]
غیاث‌الدین جمشید کاشانی، مفتاح‌الحساب، ص۲۵۸،نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۱۸۰.
[۲۴]
حسن بن حارث حبوبی، الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب،ش ۵۲۳۹، گ ۲۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۵۲۳۹.
۵.۲ - السهلیکتاب السهلی، درباره مذهب شافعی و حنفی ، که حبوبی آن را به درخواست ابوالحسن سهلی و به نام وی نوشت. [۲۵]
ابن عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۳، ص۱۱۰۸، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸ (.
۵.۳ - رساله در حساباگر خط شکسته ABC با دو ضلع نابرابر AB و BC، در کمان ABC از دایره‌‌ای محاط باشد و از نقطه D (وسط کمان ABC)، عمودِ DE را بر ضلع بزرگ‌تر خط شکسته (AB) فرود آوریم، پای این عمود، وسطِ خط شکسته ABC خواهد بود. ابوریحان بیرونی این قضیه را به عنوان نخستین قضیه کتاب استخراج الاوتار خود [۲۶]
ابوریحان بیرونی، رسائل‌البیرونی، ج۱، ص۴ـ۵، رساله ۱: رسالة فی استخراج الاوتار فی‌الدائرة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
مطرح و برهان‌های گوناگونی از ریاضی‌دانان یونانی و مسلمان، و از جمله دو برهان از ابوعلی حبوبی، نقل کرده است. [۲۷]
ابوریحان بیرونی، رسائل‌البیرونی، ج۱، ص۶ـ۲۵، رساله ۱: رسالة فی استخراج الاوتار فی‌الدائرة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
برهان‌های حبوبی برهان‌های دهم و یازدهم این قضیه است. [۲۸]
ابوریحان بیرونی، ج۱، ص۱۲،۱۷، رسائل‌البیرونی، رساله ۱: رسالة فی استخراج الاوتار فی‌الدائرة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
فهرست‌نگار کتابخانه آستان قدس احتمال داده است که رساله بی‌عنوانی در حساب، که با نسخه‌ای از الاستقصاء در یک مجموعه است (ش ۵۵۲۲)، از ابوعلی حبوبی باشد. این رساله در فهرست مزبور با عنوان «رساله در حساب» آمده است. [۲۹]
احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۳۷۶، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶. (۲) ابن اثیر، ج ۶، چاپ محمدیوسف دقاق، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۳) ابن عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸ (. (۴) ابوریحان بیرونی، تحریر استخراج الاوتار، پژوهش و نگارش ابوالقاسم قربانی، (تهران۱۳۵۵ش). (۵) ابوریحان بیرونی، رسائل‌البیرونی، رساله ۱: رسالة فی استخراج الاوتار فی‌الدائرة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸. (۶) ابونصر عراق، رسائل ابی‌نصر منصور بن عراق الی‌البیرونی، رساله :۸ رسالة فی معرفةالقسی الفلکیة، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸. (۷) عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۳، مشهد ۱۳۰۵ش. (۸) مصطفی بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۹) مصطفی بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، چاپ گوستاو فلوگل، لندن ۱۸۳۵ـ۱۸۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۱۰) حسن بن حارث حبوبی، الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۵۲۳۹. (۱۱) حسن بن حارث حبوبی، ش ۲ر۵۵۲۲. (۱۲) محمد بن موسی خوارزمی، المختصر فی حساب‌الجبر و المقابلة، چاپ فردریش رزن، لندن ۱۸۳۰. (۱۳) غیاث‌الدین جمشید کاشانی، مفتاح‌الحساب، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۱۸۰. (۱۴) غیاث‌الدین جمشید کاشانی، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ، قاهره (۱۹۶۷ (. (۱۵) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش. (۱۶) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۱۷) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حبوبی»، شماره۵۷۸۵. |